فضیلت و اعمال ماه مبارك رجب

مجموعه: اعمال مستحبی

ماه رجب و ماه شعبان و ماه رمضان شرافت زیادی دارند و در فضیلت آنها روایات بسیاری وارد شده است. از حضرت رسول (صلى الله علیه و آله) روایت شده كه: ماه رجب ماه بزرگ خدا است و ماهى در حرمت و فضیلت به آن نمى‏رسد و جنگیدن با كافران در این ماه حرام است و رجب ماه خدا است و شعبان ماه من است و ماه رمضان ماه امت من است كسى كه یك روز از ماه رجب را روزه بگیرد، موجب خشنودى خدای بزرگ می‌گردد و غضب الهى از او دور می گردد و درى از درهاى جهنم بر روى او بسته گردد.

از حضرت موسى بن جعفر(علیهماالسلام) روایت شده است كه: هر كس یك روز از ماه رجب را روزه بگیرد، آتش جهنم یك سال، از او دور شود و هر كس سه روز از آن را روزه بگیرد بهشت بر او واجب می گردد.

و همچنین فرمود كه: رجب نام نهرى است در بهشت که از شیر سفیدتر و از عسل شیرین‏تر است. هر كس یك روز از رجب را روزه بگیرد البته از آن نهر بیاشامد.

از امام صادق(علیه السلام) روایت است كه حضرت رسول اکرم( صلى الله علیه و آله) فرمود كه: ماه رجب ماه استغفار امت من است پس در این ماه بسیار طلب آمرزش كنید كه خدا آمرزنده و مهربان است و رجب را "أصب" مى‏گویند زیرا كه رحمت خدا در این ماه بر امت من بسیار ریخته مى‏شود پس بسیار بگوئید: «أَسْتَغْفِرُ اللهَ وَ أَسْأَلُهُ التَّوْبَةَ».

ابن بابویه از سالم روایت كرده است كه گفت: در اواخر ماه رجب كه چند روز از آن مانده بود، خدمت امام صادق(علیه السلام)رسیدم. وقتی نظر مبارك آن حضرت بر من افتاد فرمود كه آیا در این ماه روزه گرفته‏اى؟ گفتم نه والله اى فرزند رسول خدا. فرمود كه آنقدر ثواب از تو فوت شده است كه قدر آن را به غیر از خدا كسى نمى‏داند به درستى كه این ماهى است كه خدا آن را بر ماه‌هاى دیگر فضیلت داده و حرمت آن را عظیم نموده و گرامی داشتن روزه دار را در این ماه بر خود واجب گردانیده است.

پس گفتم یابن رسول الله اگر در باقیمانده این ماه روزه بدارم آیا به بعضى از ثواب روزه‏داران آن نائل مى‏گردم؟ فرمود: اى سالم هر كس یك روز از آخر این ماه را روزه بدارد خدا او را ایمن گرداند از شدت سكرات مرگ و از هول بعد از مرگ و از عذاب قبر و هر كس دو روز از آخر این ماه را روزه بگیرد از صراط به آسانى بگذرد و هر كس سه روز از آخر این ماه را روزه بگیرد ایمن گردد از ترس بزرگ روز قیامت و از شدت‌ها و هول‌هاى آن روز و برات بیزارى از آتش جهنم به او عطا كنند. و بدان كه براى روزه ماه رجب فضیلت بسیار وارد شده است و روایت شده كه اگر شخصی قادر بر آن نباشد هر روز صد مرتبه این تسبیحات را بخواند تا ثواب روزه آن را دریابد: سُبْحَانَ الْإِلَهِ الْجَلِیلِ سُبْحَانَ مَنْ لا یَنْبَغِى التَّسْبِیحُ إِلا لَهُ سُبْحَانَ الْأَعَزِّ الْأَكْرَمِ سُبْحَانَ مَنْ لَبِسَ الْعِزََّ وَ هُوَ لَهُ أَهْلٌ .

اعمال مشترك ماه مبارک رجب

اینها اعمالی است كه انجام دادن آنها متعلق به همه ماه است و اختصاصى به روز معینی ندارد و آن چند مورد است :

1- در تمام ایام ماه رجب دعای ذیل را که روایت شده امام زین العابدین(علیه السلام) در حجر در غره خواندند، خوانده شود:

"یَا مَنْ یَمْلِكُ حَوَائِجَ السَّائِلِینَ وَ یَعْلَمُ ضَمِیرَ الصَّامِتِینَ لِكُلِّ مَسْأَلَةٍ مِنْكَ سَمْعٌ حَاضِرٌ وَ جَوَابٌ عَتِیدٌ اللَّهُمَّ وَ مَوَاعِیدُكَ الصَّادِقَةُ وَ أَیَادِیكَ الْفَاضِلَةُ وَ رَحْمَتُكَ الْوَاسِعَةُ فَأَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّىَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَقْضِىَ حَوَائِجِى لِلدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَىْ‏ءٍ قَدِیرٌ ."

2- دعایی را كه از امام صادق(علیه السلام) روایت شده، خوانده شود:

«خَابَ الْوَافِدُونَ عَلَى غَیْرِكَ وَ خَسِرَ الْمُتَعَرِّضُونَ إِلا لَكَ وَ ضَاعَ الْمُلِمُّونَ إِلا بِكَ وَ أَجْدَبَ الْمُنْتَجِعُونَ إِلا مَنِ انْتَجَعَ فَضْلَكَ بَابُكَ مَفْتُوحٌ لِلرَّاغِبِینَ وَ خَیْرُكَ مَبْذُولٌ لِلطَّالِبِینَ وَ فَضْلُكَ مُبَاحٌ لِلسَّائِلِینَ وَ نَیْلُكَ مُتَاحٌ لِلْآمِلِینَ وَ رِزْقُكَ مَبْسُوطٌ لِمَنْ عَصَاكَ وَ حِلْمُكَ مُعْتَرِضٌ لِمَنْ نَاوَاكَ عَادَتُكَ الْإِحْسَانُ إِلَى الْمُسِیئِینَ وَ سَبِیلُكَ الْإِبْقَاءُ عَلَى الْمُعْتَدِینَ اللَّهُمَّ فَاهْدِنِى هُدَى الْمُهْتَدِینَ وَ ارْزُقْنِى اجْتِهَادَ الْمُجْتَهِدِینَ وَلا تَجْعَلْنِى مِنَ الْغَافِلِینَ الْمُبْعَدِینَ وَ اغْفِرْ لِى یَوْمَ الدِّینِ .»

3- از امام صادق (علیه السلام) روایت شده كه در ماه رجب این خوانده شود:

«اللَّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ صَبْرَ الشَّاكِرِینَ لَكَ وَ عَمَلَ الْخَائِفِینَ مِنْكَ وَ یَقِینَ الْعَابِدِینَ لَكَ اللَّهُمَّ أَنْتَ الْعَلِىُّ الْعَظِیمُ وَ أَنَا عَبْدُكَ الْبَائِسُ الْفَقِیرُ أَنْتَ الْغَنِىُّ الْحَمِیدُ وَ أَنَا الْعَبْدُ الذَّلِیلُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ امْنُنْ بِغِنَاكَ عَلَى فَقْرِى وَ بِحِلْمِكَ عَلَى جَهْلِى وَ بِقُوَّتِكَ عَلَى ضَعْفِى یَا قَوِىُّ یَا عَزِیزُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الْأَوْصِیَاءِ الْمَرْضِیِّینَ وَ اكْفِنِى مَا أَهَمَّنِى مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.»

قابل توجه است که ادعیه دیگری نیز برای این ماه عزیز ذکر شده است که می‌توانید به مفاتیح الجنان مبحث اعمال ماه رجب رجوع نمایید .

4- از حضرت رسول اکرم(صلى الله علیه و آله) روایت شده كه: هر كس در ماه رجب صد مرتبه بگوید: 

«أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِى لا إِلَهَ إِلا هُوَ وَحْدَهُ لا شَرِیكَ لَهُ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ» و آن را به صدقه ختم فرماید حق تعالى براى او به رحمت و مغفرت و كسى كه چهار صد مرتبه بگوید بنویسد براى او اجر صد شهید عطا فرماید.

 
5- از نبی مکرم اسلام روایت است: كسى كه در ماه رجب هزار مرتبه "لا إِلَهَ إِلا اللهُ" بگوید خداوند عز و جل براى او صد هزار حسنه عطا کند و براى او صد شهر در بهشت بنا فرماید .

6- روایت است كسى كه در رجب در صبح هفتاد مرتبه و در شب نیز هفتاد مرتبه بگوید: 

"أَسْتَغْفِرُ اللهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ" و پس از اتمام ذکر، دست‌ها را بلند كند و بگوید: "اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِى وَ تُبْ عَلَىَّ" اگر در ماه رجب بمیرد خدا از او راضى باشد و به بركت ماه رجب، آتش او را مس نكند . 

7- در کل این ماه هزار مرتبه ذکر: 

أَسْتَغْفِرُ اللهَ ذَا الْجَلالِ وَ الْإِكْرَامِ مِنْ جَمِیعِ الذُّنُوبِ وَ الْآثَامِ " گفته شود؛ تا خداوند رحمان او را بیامرزد .

8- سید بن طاووس در اقبال از حضرت رسول اکرم(صلى الله علیه و آله) فضیلت بسیاری براى خواندن سوره قل هو الله أحد نقل کرده است که ده هزار مرتبه یا هزار مرتبه یا صد مرتبه در این ماه تلاوت شود. و نیز روایت كرده كه هر كس در روز جمعه ماه رجب صد مرتبه سوره قل هو الله أحد را بخواند براى او در قیامت نورى شود كه او را به بهشت بكشاند.

9- سید بن طاووس از حضرت رسول اکرم(صلى الله علیه و آله) روایت كرده كه: هر كس در روز جمعه ماه رجب، مابین نماز ظهر و عصر، چهار ركعت نماز بگزارد و در هر ركعت حمد یك مرتبه و آیة الكرسى هفت مرتبه و قل هو الله أحد پنج مرتبه بخواند، و سپس ده مرتبه بگوید: «أَسْتَغْفِرُ اللهَ الَّذِى لا إِلَهَ إِلا هُوَ وَ أَسْأَلُهُ التَّوْبَةَ» حق تعالى براى او از روزى كه این نماز را گزارده تا روزى كه بمیرد هر روز هزار حسنه به او عطا فرماید، و او را به هر آیه‌ای كه خوانده شهرى در بهشت از یاقوت سرخ و به هر حرفى قصرى در بهشت از دُرّ سفید دهد و تزویج فرماید او را حورالعین و از او راضى شود .

10- سه روز از این ماه را كه پنجشنبه و جمعه و شنبه باشد روزه گرفته شود. زیرا كه روایت شده هر كس در یكى از ماه‌هاى حرام، این سه روز را روزه بدارد حق تعالى براى او ثواب نهصد سال عبادت بنویسد.

11- از حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) روایت شده است كه: هر كس در یك شب از شب‌هاى ماه رجب ده ركعت نماز به این نحو که در هر ركعت حمد و قل یا ایها الكافرون یك مرتبه و توحید سه مرتبه بخواند، خداوند گناهان او را می‌آمرزد.

اعمال شب و روز اول ماه رجب

شب اول

این شب، شب شریفى است و در آن چند عمل وارد شده است .

1- وقتی هلال ماه دیده شد فرد بگوید:

اللَّهُمَّ أَهِلَّهُ عَلَیْنَا بِالْأَمْنِ وَ الْإِیمَانِ وَ السَّلامَةِ وَ الْإِسْلامِ رَبِّى وَ رَبُّكَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ.

و از حضرت رسول صلى الله علیه و آله منقول است كه چون هلال رجب را مى‏دید مى‏گفت: اللَّهُمَّ بَارِكْ لَنَا فِى رَجَبٍ وَ شَعْبَانَ وَ بَلِّغْنَا شَهْرَ رَمَضَانَ وَ أَعِنَّا عَلَى الصِّیَامِ وَ الْقِیَامِ وَ حِفْظِ اللِّسَانِ وَ غَضِّ الْبَصَرِ وَلا تَجْعَلْ حَظَّنَا مِنْهُ الْجُوعَ وَ الْعَطَشَ.

 
2- غسل.

حضرت رسول اکرم(صلى الله علیه و آله) فرموده‌اند: هر كس ماه رجب را درك كند و اول و وسط و آخر آن ماه را غسل نماید، از گناهان خود پاک می‌شود مانند روزى كه از مادر متولد شده است.

 
3- زیارت امام حسین علیه السلام .

4- بعد از نماز مغرب بیست ركعت، یعنی 10 تا دو رکعتی نماز گزارده شود. تا خود، اهل، مال و اولادش محفوظ بماند و از عذاب قبر در پناه باشد.

5- بعد از نماز عشاء دو ركعت نماز گزارده شود بدین نحو:

در ركعت اول حمد و ألم نشرح یك مرتبه و توحید سه مرتبه و در ركعت دوم حمد و ألم نشرح و توحید و معوذتین خوانده شود و پس از سلام، سى مرتبه لا إِلَهَ إِلا اللهُ بگوید و سى مرتبه صلوات بفرستد تا حق تعالى گناهان او را بیامرزد مانند روزى كه از مادر متولد شده است.

روز اول رجب

این روز، روز شریفى است و برای آن چند عمل ذکر شده است:

1- روزه .

روایت شده كه حضرت نوح (علیه السلام) در این روز به كشتى سوار شد و به كسانى كه همراه او بودند امر فرمود روزه بگیرند که هر كس این روز را روزه بگیرد، آتش جهنم یك سال از او دور شود .

2- غسل .

3- زیارت امام حسین علیه السلام.

از امام جعفر صادق(علیه السلام) روایت شده است که: هر كس امام حسین (علیه السلام) را در روز اول رجب زیارت کند، خداوند او را بیامرزد. البته قابل ذکر است که زیارت از راه دور هم مورد قبول است ان شاء الله.

heyateyaghias@

دوستان عزیز شما می توانید در کانال هیئت از برنامه های روز هیئت با خبر شوید و از تصاویر و فایل های صوتی مراسم های هر هفته استفاده نمایید.

باتشکر از مدیران فعال کانال هیئت

التماس دعا

دل را شراره غم تو پر شرار کرد

داغ تو قلب خسته‌دلان، داغدار کرد

ای سرو بوستان ولا از غم تو چرخ

جاری ز دیده اشک، چو ابر بهار کرد

با کشتن تو قاتلت ای هادى امم

خود را به نزد ختم رسل شرمسار کرد

شهادت جانسوز امام هادی(ع) تسلیت باد

عقیق: ماه رجب از شهور برتر نزد خداوند و ائمه (ع) است، به گونه ای که پیامبر اکرم(ص) فرموده اند: "فَضلُ رَجَبٍ عَلَی سَائِرِ الشُهُورِ کَفَضلِ القُرآنِ عَلَی سَائِرِ الکَلاَمِ. یعنی فضیلت ماه رجب نسبت به ماه های دیگر همانند فضیلت قرآن است نسبت به کلام های دیگر".

در پایان باید توجه داشت که با مرور روایات برجای مانده از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) می توان دریافت که منبع اصلی این احادیث پیامبر اکرم(ص) است. از این رو این روایات در منابع اهل سنت نیز دیده می شود. بنابراین ماه رجب و روایات مرتبط با آن می تواند یکی از محورهای مشترک میان مذاهب اسلامی باشد.

منبع:قدس آنلاین

فضيلت اعتکاف چيست و چرا فقط در روزهايي خاص از ماه رجب معتکف مي شوند؟

الف) اعتكاف، عبارت است از ماندن در مسجد به قصد بندگى و عبادت و لازم نيست نيت عبادت ديگرى غير از ماندن در مسجد به آن ضميمه شود. اصل اعتكاف مستحب است؛ اما به خاطر نذر، قسم يا عهد و يا اجير شدن براى ديگرى، واجب مى‏شود. همين‏طور براى كسى كه دو روز معتكف شده، روز سوم واجب مى‏گردد و اعتكاف اثر عميقى در تصفيه روح و توجه مخصوص به پروردگار دارد. در حقيقت براى پرورش روح تقوا و خويشتن‏دارى، خودشناسى و خداشناسى و ملكه پرهيز از گناه و احساس مسؤوليت در برابر وظايف انسان‏ها است و در فضيلت آن آمده است كه ثواب اعتكاف، انجام دادن و معتكف شدن برابر با دو حج و دو عمره مى‏باش)دسفينة‏البحار، ج 6، ص 334 - وسائل‏الشيعه، ج 7، ص 413، انتشارات مكتبة‏الاسلامى (.
       ب ) در هر زمانى كه روزه گرفتن صحيح باشد، اعتكاف نيز صحيح است؛ ولى با فضيلت‏ترين زمان آن ماه رمضان، مخصوصا ده روز آخر آن ماه است.
       ج ) اعتكاف چند شرط دارد:

  -1 عقل،
  - 2 نيت،
 - 3 روزه گرفتن،
  -4 كمتر از سه روز نباشد،
 -5 در يكى از مساجد چهارگانه (مسجدالحرام، مسجدالنبى(مدينه)، مسجد كوفه، مسجد بصره) باشد و در غير اين چهار مسجد، بنا بر نظر امام اعتكاف اشكال دارد. اما در مسجد جامع هر شهر هم به اميد ثواب مى‏توان معتكف شد،
       6- زن در صورتى مى‏تواند معتكف شود كه با حقوق شوهر منافات نداشته باشد و شوهر به او اذن بدهد. اعتكاف فرزندان هم اگر باعث اذيت پدر و مادر شود، جايز نيست؛ اما اگر باعث اذيت نشود اذن لازم نمى‏باشد.
       7- بدون عذر شرعى و عمدا از مسجد (در مدت اعتكاف) خارج نشود،
       8- بلوغ در اعتكاف شرط نيست، ازاين‏رو از بچه مميز (كه خوب و بد را تميز مى‏دهد) نيز صحيح است.
       چند چيز بر معتكف حرام است:
       1- اعمال زناشويى با همسر (حتى لمس و بوسيدن و نگاه شهوت‏آميز كردن)،
       2- استمنا،
       3- بوييدن مشك و ريحان و چيزهاى معطر،
       4- خريد و فروش و معاملات،
       5- جدال و گفت‏وگو در امور دنيا با مسائل دينى اگر براى شكستن طرف مقابل باشد؛ اما اگر گفت‏وگو براى فهميدن يك مسأله علمى باشد اشكال ندارد، (تحريرالوسيله، ج 1، ص 554).
       دانشجويان و كسانى كه در شهرهاى ديگر هستند، مى‏توانند در مسجد جامع آن شهر به قصد ثواب معتكف شوند، (استفتاآت امام خمينى).
       البته شما بايد به فتواى مرجع تقليدى كه از او تقليد مى‏كنيد مراجعه نماييد

چرا اعتكاف در 13-14-15 رجب است؟ از چه زماني به وجود آمده؟

«وَ عَهِدْنا إِلى‏ إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَ الْعاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ»؛ «و ما به ابراهيم و اسماعيل امر كرديم كه خانه مرا براى طواف‏كنندگان و مجاوران و ركوع كنندگان و سجده كنندگان، پاك و پاكيزه كنيد».بقره (2)، آيه 125. اعتكاف، در لغت به معناى توقف در جايى است و در اصطلاح فقه، عبارت‏است از: «ماندن حداقل سه روز در مسجد، به قصد عبادت خداوند، با شرايطى خاص». مراسم اعتكاف، به زمان حضرت ابراهيم‏عليه السلام بر مى‏گردد و بعد از او در بعضى از شريعت‏ها و در زندگى برخى از صالحان - از جمله حضرت مريم و زكريا - به چشم مى‏خورد. با ظهور دين اسلام اين امر، شكل تازه‏اى به خود گرفت و در ميان مسلمانان به عنوان يك عبادت مستحب با آداب و شرايط خاص، رايج شد. اعتكاف عبادتى است كه استحباب و فضيلت فراوان دارد و صفاى خاصى به روح و جان مى‏بخشد. پيامبراسلام‏-صلى الله عليه وآله -همه ساله در ماه رمضان - به ويژه دهه آخر آن - اعتكاف مى‏كرد و دستور مى‏داد رختخوابش را برچينند و چادرى در مسجد بر پا كنند و هميشه مى‏فرمود: «ده روز اعتكاف در ماه رمضان، برابر با دو حج و دو عمره است».«اِعْتِكافُ عَشْرٍ فى‏ شَهْرِ رَمَضانَ يَعْدِلُ حَجَّتَيْنِ وَ عُمْرَتَيْنِ»:; وسائل الشيعة، ج 10، ابواب الاعتكاف و اللمعة الدمشقيه، كتاب الاعتكاف. اعتكاف حكمت‏ها و فوايد فراوانى دارد كه بخشى از آنها عبارت است از: الف. ايجاد زمينه مناسب براى انديشه و تفكر و خردورزى؛ ب. فراهم آمدن زمينه توبه و بازگشت؛ ج. فراهم شدن فرصت نيايش، نماز و تلاوت قرآن؛ د. به وجود آمدن دوره‏اى كوتاه براى محاسبه نفس و خودسازى كه حداقل سه روز طول مى‏كشد و انسان را از حاكميت غريزه‏ها، عادت‏ها و اشتغالات معمول زندگى آزاد مى‏سازد. در زمينه اعتكاف توجّه به چند امر ضرورى مى‏نمايد: 1. اصل اعتكاف مستحب است؛ ولى گاهى به واسطه نذر، عهد، قسم و مانند آن واجب مى‏شود. 2. اعتكاف بايد در يكى از مساجد چهارگانه و يا در مسجد جامع شهر باشد و در غير آن صحيح نيست.(مسجد جامع مسجدى است كه اقشار مختلف مردم در آن شركت مى‏كنند و اختصاص به محله يا صنف خاصى ندارد و، مساجد چهار گانه عبارت است از: مسجد الحرام، مسجد نبوى (مدينه)، مسجد كوفه و مسجد بصره). . حداقل اعتكاف سه روز است و كمتر از آن صحيح نيست؛ ولى بيش از آن اشكال ندارد. 4. اين عبادت را مى‏توان به نيابت از مردگان انجام داد. 5. اعتكاف زمان خاصى ندارد و در هر زمان كه روزه صحيح باشد، اعتكاف نيز صحيح است. بنابراين كسى كه نمى‏تواند روزه بگيرد (مانند مسافر، مريض، حائض و كسى كه به عمد روزه گيرد)؛ اعتكافش صحيح نيست. بهترين زمان براى انجام دادن آن، ماه رمضان و دهه آخر آن است. 6. اگر اعتكاف با حق شوهر منافات داشت، با اجازه او باشد. 7. اگر اعتكاف باعث اذيت و آزار پدر و مادر شود، با اجازه آن دو باشد. اعتكاف نگاهى به سابقه اعتكاف در اديان گذشته، ثواب و فضيلت اعتكاف و زمان و مكان و ساير شرايط اين سنّت اسلامى‏ اُنس با معبود: انسان موجودى است سالك و پويا به سوى معبود حقيقى خويش و از هر راهى كه برود و هر مسيرى را كه در زندگى انتخاب كند، سرانجام به لقاى معبود خويش مى‏رسد:«ياايّهَا الإنسانُ إنَّكَ كادِحٌ الى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقيهِ(1)».«اى انسان! تو با تلاش و رنج به سوى پروردگارت مى‏روى و او را ملاقات خواهى كرد».با توجه به اين آيه، اگر انسان، راه ايمان، خودسازى و تهذيب نفس را بپويد، جمال و مِهر خداوند را ملاقات مى‏كند، اما اگر راه كفر و آلودگى را در پيش بگيرد، جلال و قهر او را. بنابراين اگر مقصد و غايت سلوكش، لقاى محبّت و مهر خداوند باشد، بايد راه تهذيب نفس و عبادت حقيقى را در پيش گيرد و از هواى نفس بگريزد و در طريقت انس با معبود، گاهى به گوشه‏اى خلوت پناه ببرد و دور از تعلّقات مادّى، لختى به خدا توجه كند. آيين اسلام با توجه به همين نياز روحى، با آن‏كه انسان را به حضور در جامعه فرامى‏خواند، فرصت‏هايى را نيز براى خلوت نمودن او با خداوند فراهم نموده است. يكى از اين فرصت‏ها «اعتكاف» است. اعتكاف در لغت به معنى اقامت كردن و ماندن در جايى و ملازم بودن با چيزى است، ولى در شرع مقدس اسلام، به معناى اقامت در مكانى مقدس به منظور تقرّب جستن به خداوند متعال است.در اعتكاف مى‏توان خانه دل را از اغيار تهى كرد و نور محبّت خدا را در آن جلوه‏گر ساخت. مى‏توان خود را وقف عبادت كرد و لذّت مهمانى را بر سر سفره احسان و لطف الهى چشيد. مى‏توان زمام دل و جان را به دست خدا سپرد و همه اعضا و جوارح را در حصار اراده حق به بند كشيد(2). مى‏توان به خويشتن پرداخت و معايب و كاستى‏هاى خود را شناخت و در جست و جوى معالجه بود. مى‏توان به مرگ انديشيد و خود را براى حضور در پيشگاه خداوند ارحم‏الراحمين آماده كرد. سابقه اعتكاف در اديان گذشته‏: اعتكاف، مخصوص دين اسلام نيست، بلكه در اديان الهى ديگر نيز وجود داشته و در اسلام استمرار يافته است، گرچه ممكن است در شرع مقدس اسلام پاره‏اى از خصوصيّات و احكام و شرايط آن تغيير يافته باشد. درباره حدود و شرايط اين عبادت در اديان ديگر: اطلاعات قابل توجهى در اختيار ما نيست. برخى از آيات قرآن، دالّ بر اين است كه اعتكاف در اديان الهى گذشته وجود داشته است. خداوند متعال مى‏فرمايد:«...وَ عَهِدْنا الى ابراهيمَ و اِسماعيلَ أنْ طَهَّرا بَيْتِىَ لِلطّائِفينَ و العاكِفينَ و الرُّكَّعِ السُّجودِ(3)».«به حضرت ابراهيم و اسماعيل (عليهماالسلام) سفارش نموديم تا خانه‏ام را براى طواف‏كنندگان، معتكفان و نمازگزاران، تطهير نمايند».از اين آيه استفاده مى‏شود كه در زمان حضرت ابراهيم‏عليه السلام و اسماعيل‏عليه السلام عبادتى به نام اعتكاف وجود داشته و پيروان دين حنيف، گرداگرد كعبه، معتكف مى‏شدند. حضرت مريم (سلام‏اللّه عليها) آن‏گاه كه به افتخار ملاقات با فرشته الهى نائل آمد، از مردم فاصله گرفت و در خلوت به سر برد تا در مكانى خالى و فارغ از هرگونه دغدغه، به راز و نياز با خداى خود بپردازد و چيزى او را از ياد محبوب، غافل نكند. به همين جهت طرف شرق بيت‏المقدّس را كه شايد محلّى آرام‏تر و يا از نظر تابش آفتاب پاك‏تر و مناسب‏تر بود، برگزيد(4). مرحوم علاّمه طباطبايى‏قدس سره در الميزان مى‏نويسد: «هدف حضرت مريم(س) از دورى‏نمودن از مردم، بريدن از آنان و روى‏آوردن به سنّت اعتكاف بوده است(5)». برخى از روايات اهل سنت هم نشان مى‏دهد كه در دوران جاهليّت هم عملى عبادى به عنوان اعتكاف در ميان مردم رايج بوده است(6). از زمانى كه پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله اعتكاف را به مسلمانان آموزش داد، اين سنت اسلامى در ميان مسلمانان رواج پيدا كرد. در حال حاضر مراسم اعتكاف در دهه پايانى ماه مبارك رمضان در بسيارى از كشورهاى اسلامى از جمله عربستان (مكه) باشكوه خاصى برگزار مى‏شود. همه‏ساله خيل عظيم مسلمانان كه بخش قابل توجهى از آنان را جوانان تشكيل مى‏دهند، از سراسر جهان به سوى مسجدالحرام مى‏شتابند و در كنار خانه خدا معتكف مى‏شوند و حتى بسيارى از زائران خانه خدا به منظور دست‏يابى به فضيلت اعتكاف در دهه آخر ماه رمضان، اين ايّام پربركت را براى انجام عمره مفرده برمى‏گزينند. شبيه اين مراسم در مسجدالنبى و در كنار مرقد مطهر پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله نيز برگزار مى‏شود. مسجد كوفه در عراق نيز سال‏هاى متمادى، محل برپايى مراسم اعتكاف در دهه آخر ماه رمضان بوده است. انبوه شيعيان و پيروان مكتب اهل‏بيت(عليهم‏السلام) در اين مسجد مقدس، معتكف مى‏شده‏اند و بسيارى از عالمان بزرگ شيعه نيز همراه با مردم در اين مراسم شركت مى‏كرده‏اند. نقش عالمان بزرگ اسلامى در ترويج سنت اعتكاف‏ اعتكاف در كشور ايران، تاريخچه‏اى پرفراز و نشيب دارد. در هر عصرى كه عالمان برجسته دينى به اعتكاف، اهتمام ورزيده‏اند، مردم مسلمان نيز از آنان پيروى كرده و به اعتكاف بها داده‏اند.در عصر صفوى، در سايه تلاش‏هاى دو عالم بزرگ آن زمان، مرحوم شيخ بهايى (1030 - 952 ه.ق) و شيخ لطف‏اللّه ميسى عاملى اصفهانى (متوفاى 1032 يا 1034 ه.ق)، اعتكاف در شهرهاى ايران به ويژه قزوين و اصفهان، رونق خاصى يافته است. خوشبختانه اكنون در بسيارى از شهرهاى كشورمان مراسم اعتكاف در روزهاى 13، 14 و 15 ماه رجب (ايام‏البيض) برگزار مى‏شود. اين سنت حسنه ابتداء در شهر مقدس قم، توسط عالم ربّانى ميرزا مهدى بروجردى صورت گرفت و رفته‏رفته در شهرهاى ديگر رواج يافت. زمان اعتكاف‏: اعتكاف از نظر زمان، محدود به وقت خاصى نيست، تنها از آن‏رو كه لازمه اعتكاف روزه‏گرفتن است، بايد در زمانى معتكف شد كه شرعاً بتوان روزه گرفت. پس هرگاه روزه‏گرفتن صحيح باشد، اعتكاف نيز صحيح است؛ ولى بهترين زمان براى اعتكاف، دهه آخر ماه مبارك رمضان است. پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله در اين دهه، در مسجد خود معتكف مى‏شد(7).اعتكاف در دهه آخر ماه رمضان، با آماده‏سازى انسان براى درك ليلةالقدر و بهره‏بردارى از فيض اين شب گران‏قدر، بى‏ارتباط نيست. اعتكاف، كمتر از سه روز نيست و روزه‏دارى در آن سه روز، جزء اعمال اعتكاف مى‏باشد. همچنين شخص معتكف جز براى كار ضرورى نبايد از مسجد و محل اعتكاف، خارج شود. در كشور ما اكنون اعتكاف در سه روز از ماه رجب، بيش از اعتكاف در دهه پايانى ماه رمضان رواج دارد و اين سه روز از چند نظر، حائز اهمّيّت است: اول آنكه ماه رجب، يكى از ماه‏هاى حرام است و از روايات استفاده مى‏شود كه اعتكاف در ماه‏هاى حرام، نسبت به ديگر ماه‏ها از فضيلت بيشترى برخوردار است.دوم، روزه در ماه رجب داراى فضيلت خاصى است، زيرا ماه رجب ماه بزرگى است كه مردم حتى در جاهليّت نيز حرمت آن را پاس مى‏داشتند. اسلام نيز بر احترام و منزلت آن افزود(8). ظاهراً چنين رفتار و باورى نسبت به ماه رجب از ديگر اديان الهى در ميان مردم به جاى مانده بود. بر پايه حديثى از پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله هر كس سه روز از ماه رجب را روزه بگيرد، خداوند ميان او و آتش جهنم به اندازه هفتاد سال راه فاصله مى‏اندازد. پروردگار مهربان به كسى كه سه روز از ماه رجب را روزه گرفته، خطاب مى‏كند كه:«حق تو بر من واجب و دوستى و ولايتم برايت حتمى شد. اى فرشتگان! در حضور شما شهادت مى‏دهم كه گناهان بنده‏ام را آمرزيده‏ام(9)».علاوه بر رواياتى كه به طور عام نسبت به فضيلت روزه ماه رجب تأكيد مى‏كنند، درباره روزه‏گرفتن در روزهاى 13، 14، 15 و انجام عمل «امّ‏داوود» نيز تأكيد شده است. مكان اعتكاف‏: اعتكاف از نظر مكان، محدوديّت خاصى دارد. در روايات ما وارد شده است كه اعتكاف، تنها در مسجدى كه امام عادل در آن نماز جماعت برگزار مى‏كند و نيز در يكى از مساجد چهارگانه (مسجدالحرام، مسجدالنبى، مسجد كوفه و مسجد بصره) جايز است. امام رضاعليه السلام فرموده‏اند: «اعتكافُ لَيْلَةٍ فى مَسْجِدِ الرَّسولِ و عِنْدَ قَبْرِهِ يَعْدِلُ حَجَّةً و عُمْرَةً(10)»: «يك شب، اعتكاف در مسجد پيامبر9 و نزد قبر او، معادل يك حج و يك عمره است». اما گروهى از فقها، اعتكاف در مسجد جامع هر شهر و منطقه را نيز روا دانسته‏اند(11). البته در مورد مسجد جامع نيز برخى برآنند كه بايستى به قصد رجاء و به اميد اين‏كه شايد مطلوب درگاه الهى باشد، اعتكاف نمود(12). اعتكاف در ساير مسجدها مانند مسجد محله و بازار، تنها به نظر شمار اندكى از فقيهان شيعه، جايز است(13).مقصود از مسجد جامع در هر شهر و منطقه، مسجدى است كه معمولاً مردم بيشترى در آن‏جا گردهم مى‏آيند(14). به عبارت ديگر مسجدى كه اغلب اوقات بيشتر از ساير مساجد، جمعيّت داشته باشد(15). شيخ لطف‏اللّه ميسى اصفهانى در كتاب «رساله اعتكافيّه» به نقل احاديثى در باب اعتكاف پرداخته و ضمن بيان احاديث، شواهدى را در جواز اقامه اعتكاف در مسجد جامع، نصب قُبّه و نيز احياى دهه آخر ماه رمضان ذكر مى‏كند. روشن است كه در محل برگزارى اعتكاف، اختلافى در ميان فقهاى شيعه وجود دارد. اين اختلاف ناشى از اين روايت است كه اعتكاف در مسجدى جايز است كه امام عادل، جماعتى در آن برگزار كرده باشد. برخى از فقها صرفاً همين چند مسجد (كوفه، بصره، مدينه و مكه) را براى اعتكاف جايز شمرده‏اند و برخى ديگر، مساجد ديگر را نيز براى اعتكاف، مجاز شمرده‏اند. از دسته دوم، گروهى تنها مساجد جامع را معيّن كرده و برخى همه مساجد جماعات را. شيخ لطف‏اللّه بر اين باور بوده كه در تمامى مساجد جامع و حتى جماعت، اعتكاف، جايز است؛ ولى درباره روايتى كه «امام عادل» را مطرح كرده چنين اظهار مى‏كند كه مقصود از امام عادل، اعمّ از امام معصوم و غيرمعصوم است. شيخ تأكيد دارد كه اصولاً سؤال درباره مساجد بغداد بوده و روشن است كه وجه عدل نمى‏توانسته ارتباطى با امام معصوم براى اقامه نماز در آن مساجد داشته باشد. وى با اشاره به آراى برخى از فقهاى متقدّم، در اين‏كه تنها در مساجد چهارگانه اعتكاف رواست، اسامى جمعى از علماى عصر خود را كه اغلب، علماى جبل عامل هستند، ذكر كرده و رأى آنان را چنين دانسته كه در هر مسجد جامعى، اعتكاف جايز است. از جمله آنان مرحوم شيخ بهايى است كه در هنگام تأليف اين رساله در قيد حيات بوده است و نيز شيخ على بن عبدالعالى ميسى جدّ نويسنده و نيز شهيد ثانى و بسيارى ديگر(16). در اين‏جا ممكن است اين پرسش مطرح شود كه با توجه به آثار سازنده اعتكاف، آيا بهتر نيست اعتكاف در هر مسجدى را جايز بدانيم تا همگان به آسانى بتوانند از اين عبادت بهره‏مند شوند؟ در پاسخ بايد گفت كه عبادت‏هاى دينى، كاملاً توقيفى هستند؛ بدين معنى كه شرايط و احكام آن را بايد از متون اسلامى و دستورهاى شرعى اخذ كرد. هرگاه از ادلّه معتبر استفاده شود كه محل اعتكاف، مسجد جامع است، نمى‏توان از روى ذوق و سليقه شخصى در شرط عبادت تصرف نمود و دامنه آن را توسعه داد. اساساً برخى عبادت‏ها از نظر مكان، داراى محدوديّت خاصى هستند. مراسم و اعمال حجّ بايد در مكان‏هاى معيّنى انجام شود. از اين‏رو انجام دادن اعمال حج در غير از محل‏هاى مقرّر، بى‏معناست. در مورد اعتكاف نيز هرگاه با ادلّه معتبر، ثابت شود كه جايگاه آن، مسجد جامع است، مى‏فهميم كه شارع مقدس، اين عبادت را تنها در اين ظرف مكانى معيّن از ما خواسته است. البته در تشريع اين حكم حتماً مصالحى مورد نظر بوده است كه شايد عقل ما نتواند به‏طور يقين بدان دست يابد. شايد اسلام با منحصر كردن اعتكاف در مسجد جامع بخواهد نوعى كنترل بر كمّيّت و كيفيّت آن وجود داشته باشد و در كنار اين عبادت، ارزش‏هاى ديگرى مانند وحدت و همراهى و هم‏دلى نيز مطرح شود(17). مقابله با تهاجم فرهنگ بيگانه از بركات ضمنى اعتكاف است‏: در فرهنگ اسلامى روى‏آوردن به اعتكاف، علاوه بر بهره‏بردارى از فيض معنوى آن، جهاد مقدس نيز شمرده مى‏شود؛ زيرا اين مراسم عبادى-معنوى، نقش بسيار مهمى در تهذيب نفس و جهاد اكبر دارد.جوانى كه در مراسم اعتكاف، طعم شيرين ايمان و انس با خداوند را مى‏چشد، لذت‏هاى مادى و شهوانى در ديدگانش حقير و بى‏ارزش مى‏شود، ايمان و اعتقادش تقويت مى‏شود و به آسانى در گرداب فساد و باورهاى ضدّدينى گرفتار نمى‏شود. از سوى ديگر، چنين مراسمى خود پيامى عملى و درسى عبرت‏آميز براى مردم است. حضور جمعى از مؤمنان در مسجد براى عبادت، در حقيقت نوعى دعوت به خداپرستى و دين‏مدارى است و آثار سازنده‏اى بر جامعه خواهد داشت. از همين‏رو، امروز در رويارويى با تهاجم فرهنگى دشمن نبايد نقش مؤثر سنت‏هايى كه در باور عمومى مردم ريشه‏هاى عميق دارند، ناديده گرفته شود. بى‏ترديد مساجد، حسينيّه‏ها، تكايا، هيأت‏هاى مذهبى، زيارت و اعتكاف نقش مهمى در تربيت جامعه و گسترش فرهنگ دينى ايفا كرده و مى‏كنند. اين مقوله‏ها با آثار مثبت جانبى كه دارند، اهرم‏هاى توانمندى در مقابله با فرهنگ بيگانه‏اند. در دوران ما تهاجم دشمن ابعادى گسترده يافته، ولى اين حركت استعمارى، دست‏كم ريشه‏اى چندصد ساله دارد و همين پديده‏هاى سنتى، همچون اعتكاف، مردم ما را در طول ساليان متمادى در برابر نفوذ فرهنگ بيگانه، مصونيّت بخشيده است(18). اما متأسفانه اهمّيّت آن و نقش به‏سزايى كه در تصفيه و تزكيه روح انسان دارد، براى بسيارى از مسلمانان، ناشناخته مانده است. از اين‏رو جا دارد مبلّغان اسلامى بيش از پيش بر نقش مهمّ آن تأكيد ورزند تا اين سنت ديرينه محمدى آن‏گونه كه شايسته است، جايگاه خود را در جامعه اسلامى حفظ كند. اسماعيل نساجى زواره-‏1. انشقاق، 6.-2. تذكرةالأولياء، عطار نيشابورى، ص 785.-3. بقره، 125-4. تفسير نمونه، ج 13، ص 33-5. تفسير الميزان، ج 14، ص 34-6. المسائل النّاصريّات، سيد مرتضى، ص 119-7. بحارالانوار، ج 98، ص 15-8. فضائل الاشهر الثلاثة، شيخ صدوق، ص 24، روايت 12-9. همان، ص 25، بخشى از روايت 12.-10. بحارالانوار، ج 98، ص 151-11. سيد محمدكاظم، العروةالوثقى، كتاب الاعتكاف-12.امام خمينى(ره)، تحريرالوسيلة، ج 1، ص 305-13. سيد محمدحسن نجفى، جواهرالكلام، ج 17، ص 170-14. همان، ص 171-15.آيت‏اللّه گلپايگانى، مجمع المسائل، ج 1، ص 154-16. فصل‏نامه فرهنگ اصفهان، شماره 1، پاييز 1374، ص 38-17. بحارالانوار، ج 33، ص 542-18.رحيم نوبهار، اعتكاف، سنت محمدى، ص 51 - 50.